भावना

September 11, 2011

नॅशनल जिओग्राफिक चॅनेलवर अनेक दृश्‍यं आपण बघतो. उदाहरणार्थ, मादी अगदी जोरात पळत असते आणि नर तिच्यामागे धावत असतो. शेवटी तो तिला पकडतो आणि मग त्यांचं मिलन होतं किंवा एका पक्ष्याच्या नरानं खेकडा पकडलेला असतो. मादीलाही तो खायचा असतो, पण नर सारखा त्या मादीला हाकलून लावत असतो. एका आठवड्यानं बघावं तर तोच नर आपल्या शिकारीतला काही भाग मादीनं खेचून घेतला तर त्या मादीला पिटाळून लावत नाही. आणखी एका आठवड्यानं तर तो नर आपल्यातला एक तुकडा चक्क मादी च्या तोंडात टाकून तिला भरवत असतो. हे प्राणी त्यांच्या नैसर्गिक वृत्तीनं जगत असतात, पण त्यांना आपण असे का वागतोय याचा पत्ताच नसतो. आपण असं का वागतो, हा प्रश्‍न जीवसृष्टीत स्वतःलाच माणूसच विचारतो. याच प्रश्‍नावर म ानसशास्त्राची इमारत उभी आहे.

पूर्वीचे लोक या प्रश्‍नाची उत्तरं आत्मा, चेटूक, जादूटोणा वगैरे गोष्टींत शोधून म ोकळे झाले होते! प्राण्यांच्या शरीराचे ठराविक भाग जर खाल्ले तर माणूस अमुक अमुक तऱ्हेनं वागतो, अशीही त्या काळी समजूत होती. त्यानंतर ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मात्र आपल्या भावना आणि आपले विचार हे आपल्या शारीरिक प्रक्रियांमधून निमार् ण होतात असं म्हणायला सुरवात केली. प्लेटोच्या मते आपली भूक किंवा गरज आणि आपल्यातला विवेकवाद या दोन वेगवेगळ्या गोष्टी आपल्या मनावर परिणाम करतात. या दोन परस्परविरुद्ध गोष्टींच्या बॅलन्समधून आपली वागणूक ठरते.

आपल्या मनात येणाऱ्या भावनांपैकी काही मूळ किंवा प्राथमिक भावना असतात आणि बाकीच्या भावना त्यांच्यापासून आपल्याला मिळू किंवा समजू शकतात असं समजलं जातं. रेने देकार्त, इमॅन्युएल कॅंट आणि विल्यम जेम्स यांनी भावना किती असतात याविषयी आपली मतं मांडली; तर एका मानसोपचारतज्ज्ञानं एकदा तब् बल 154 भावनांची यादी बनवली होती. पुढे अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी यावर काम केलं. आतापर्यंत भावनांविषयी शंभरच्या वर थिअरीज मांडण्यात आल्या आहेत.

सर चार्लस्‌ बेल यानं माणसाला आपल्या चेहऱ्याचे स्नायू वेगवेगळ्या तऱ्हेनं हालचाल करून भावना व्यक्त करता येतात आणि ही फक्त मानवालाच देवाकडून मिळालेली देणगी आहे असं मत मांडलं; पण वैज्ञानिक पद्धतीनं माणसाच्या भावनांविषयी सर्वप्रथम जर कोणी भाष्य केलं असेल तर ते चार्लस्‌ डार्विननं. डा र्विन हा एक प्रयोगशील मानसशास्त्रज्ञही होता, हे ऐकून आपल्याला आश्‍चर्य वाटेल. बेलचं म्हणणं डार्विनला पटत नव्हतं. बेलला उत्तर देण्यासाठी डार्विननं " दि एक्‍सप्रेशन्स ऑफ दि इमोशन्स इन मॅन अँड ऍनिमल्स' हे पुस्तक लिहिलं. सगळी माणसं आणि प्राणीसुद्धा त्यांच्या भावना एकसारख्याच तऱ्हेनं व्यक्त करतात आणि आपल्या भावना उत्क्रांतीच्याच प्रक्रियेतून निर्माण झाल्या आहेत, असं डार्विननं त्यात मांडलं होतं. बेलप्रमाणेच ड्युचेनला माणसाच्या भावना आ णि त्या व्यक्त करण्यासाठीचे चेहऱ्यावरचे हावभाव ही माणसाला देवाकडून मि ळालेली देणगीच वाटे. माणूस खरं मनापासून हसतो तेव्हा ते व्यक्त करताना फ क्त तोंडाचेच नाही, तर डोळ्यांपासचे स्नायूही वापरतो, असं ड्युचेन हा म ानसशास्त्रज्ञ म्हणे. माणसाच्या चेहऱ्यावर वेगवेगळ्या 60 तऱ्हेच्या भावना उमटू सकतात, असं ड्युचेनला वाटे. प्रत्येकासाठी चेहऱ्याचे कुठले स्नायू वापरले जातात, याचाही त्यानं अभ्यास केला होता. याउलट आपला चेहरा खूपच कमी भावना व्यक्त करू शकतो, असं डार्विनला वाटे.

ड्युचेननं यासाठी काही गमतीशीर प्रयोगही केले होते. चेहऱ्याचे कुठले स्नायू विजेच्या प्रवाहानं उत्तेजित करायचे यासाठी त्यानं चार्लस्‌ बेलच्या विचारांचा खूपच उपयोग केला. फोटोग्राफीचा नुकताच शोध लागला होता. ड्युचेननं त् याचाही वापर करायचं लगेच ठरवलं. या प्रयोगासाठी त्यानं सहा माणसांचा उपयोग केला. यातले पाच तर त्याचेच पेशंट्‌स होते. पण यातले मुख्य प्रयोग जर त्यानं केले असतील तर त्यासाठी त्यानं एका हडकुळ्या, दात पडलेल्या माणसाला निवडलेलं होतं. ड्युचेननं त्याचा उल्लेख फक्त "एक म्हातारा' एवढाच केला होता. त्यानं चेहऱ्याच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये अनेक तऱ्हेचे वीजप्रवाह सोडून तिथले स्नायू ताठ करणं किंवा आकुंचन पावायला लावणं, असे प्रकार करून दर वेळी चेहऱ्याचे फोटो काढले. या फोटोग्राफिक स्लाइड्‌सवरून त्याला 60 वेगवेगळ्या तऱ्हेचे चेहरे मिळाले. यातला प्रत्येक चेहरा कुठला तरी भाव दाखवतो, असं समजून त्यानं मानवी भावनांचे 60 प्रकार असतात असं मांडलं. माणसांना एकमेकांशी सुसंवाद साधता येण्यासाठीच माणसाला देवानं दिलेली ही देणगी आहे, असं त्याचं मत होतं. त्यानं आपल्या संशोधनावर 1862 मध्ये "दी मेकॅनिझम ऑफ ह्यूमन फेशल एक्‍स्प्रेशन' हे पुस्तकही लिहिलं. पण ड्युचेनचं व्यक्तिमत्त्व आणि बोलणं प्रभावी नसल्यामुळे त्याकडे कोणीही फारसं गांभीर्यानं बघितलं नाही.

डार्विनला ड्युचेनचं म्हणणं पटलं नाही. एक तर राग किंवा भीती वाटल्यावर प्राण् यांच्या आणि माणसांच्या चेहऱ्यावरचे भाव आणि त्यांच्या हालचाली/ कृती यां च्यात खूपच साम्य होतं. म्हणजे भावना आणि चेहऱ्यावरचे भाव ही फक्त म ाणसालाच देवाकडून मिळालेली देणगी नव्हती. शिवाय या वेगवेगळ्या भावना किती असू शकतात, याविषयीही डार्विनला ड्युचेनचं म्हणणं पटत नव्हतं. ड्य ुचेनला 60 वेगवेगळे चेहरे मिळाले होते हे खरंच होतं, पण त्यातला प्रत्येक चेहरा वेगळी भावना दाखवत नव्हता, असं डार्विनला वाटलं आणि मग हे तपासून बघण्यासाठी डार्विननं आपल्या केंटमधल्या घराचीच प्रयोगशाळा बनवली. त्यानं ड्युचेनच्या फोटोग्राफिक स्लाइड्‌सपैकी 11 स्लाइड्‌स निवडल्या. त्यानंतर त्या र ँडम तऱ्हेनं त्याच्याकडे येणाऱ्या 20 पाहुण्यांना एकेक करत वेगवेगळ्या दाखव ल्या. हे करत असताना त्यानं त्यांना काहीच प्रश्‍न विचारले नाहीत. प्रत्येक स्लाइड बघून त्यातल्या चेहऱ्यावर कुठला भाव दिसतोय हे फक्त त्यांना लिहून ठेवायला सांगितलं. नंतर त्यानं सगळी उत्तरं एकत्र करून त्याचा एक तक्ताच बनवला.

डार्विनच्या पाहुण्यांचं दुःख, आनंद, भीती, आश्‍चर्य यांच्यासारख्या काही ठराविक भावना आणि ते दाखवणारे चेहरे यांच्याविषयी एकमत झालं होतं, पण इतर अनेक चेहऱ्यांविषयी आणि भावनांविषयी एकमत होत नव्हतं. याशिवाय डार्विननं अनेक प्राण्यांची आणि स्वतःच्या मुलांची केलेली निरीक्षणं, त्यानं जगभर शेकडो लोकां ना पाठवलेली प्रश्‍नावली या सगळ्यांचाही डार्विननं उपयोग केला होता. यावरून एकूण मूलभूत भावना 60 नसून खूपच कमी आहेत, असं डार्विननं मांडलं. डा र्विननं त्याच्या "एक्‍सप्रेशन्स'मध्ये या प्रयोगाविषयी लिहिलंय. 19 व्या शतकातला आणि कदाचित त्यानंतरच्या सर्व काळातही डार्विन हा एक अत्यंत प्रभावशाली वै ज्ञानिक होता. त्यानंच ड्युचेनचं म्हणणं खोटं ठरवलं म्हटल्यावर ड्युचेनचं लिखाण आणखीनच दुर्लक्षित राहिलं. मात्र ड्युचेनच्या म्हाताऱ्या माणसाचा चेहरा मात्र जगप्रसिद्ध झाला!

शेवटी कुठल्याही भावनेमुळे जो चेहरा होतो त्याचा उत्क्रांतीत जीवन टिकवून धरण्यासाठी फायदा असेल तरच ते चेहऱ्यावरचे भाव पिढ्या न्‌ पिढ्या टिकतात, चालू राहतात. उदाहरणार्थ भीती वाटल्यावर आपले डोळे मोठे होतात याचं कारण आपण नीटपणे बघू शकावं आणि संकटाचा सामना करू शकावं म्हणून. अशाच तऱ्हेनं वेगवेगळ्या भावनांसाठी चेहऱ्यावरचे हावभाव जे जीवन टिकवून धरण् यासाठी उपयोगी होते ते टिकले. ते इतरांशी संवाद साधण्याकरता देवानं वगैरे काही दिलेले नाहीत, असं डार्विननं मांडलं.

"एक्‍सप्रेशन्स' लिहिताना डार्विननं त्या वेळच्या अनेक तज्ज्ञांशी पत्रव्यवहार केला होता. आपल्या भावना आपल्याला उपयुक्त कृती करायला लावतात आणि त्याम ुळे आपण जगायला (सर्व्हायव्हल) जास्त लायक (फिट) होतो आणि या उत्क्रां तीच्या स्पर्धेत टिकून राहू शकतो. भीती, राग, लैंगिक आकर्षण या भावना आपल् या अस्तित्वासाठी आवश्‍यक आहेत. आपल्याला भीतीच वाटली नाही, तर आपण आगीत चालत जाऊ, दरीत उडी मारू किंवा सिंहाकडे आपणहून चालत जाऊ आ णि अर्थातच नष्ट होऊ. तसंच राग आला नाही तर आपण प्रतिकूल परिस्थिती किंवा आपल्यावर हल्ला करणारे प्राणी यांचा मुकाबला करू शकणार नाही आणि पुन्हा नष्ट होऊ. तसंच लैंगिक आकर्षण वाटलं नाही, तर पुनरूत्पादनच होणार नाही आ णि पूर्ण मानवजातच नष्ट होईल. थोडक्‍यात, सर्व मानवी भावनांना आपलं आयुष्य चालू राखण्यात काही विशिष्ट स्थान आहे, असं डार्विननं मांडलं.

1971 मध्ये एकमन आणि वॉलेस फ्रीसेन यांनी अनेक भाव दाखवणारे चेहऱ्यांचे फोटोग्राफ्स बनवले. पूर्वी असेच फोटो डार्विननं आणि नंतरच्या संशोधकांनी दाखवून भावनांचं वैश्‍विकत्व सिद्ध केलंच होतं. एकमन आणि फ्रीसेन यांनी तेच फोटो जगातल्या अशिक्षित, गरीब आदिवासींपासून ते प्रचंड समृद्ध, श्रीमंत संस्कृ तीतल्या लोकांना दाखवले. ते त्यांना एक गोष्ट सांगत आणि ती सांगताना कुठल् याही भावनेचा उल्लेख झाला की ती भावना दाखवणारा फोटो त्या सगळ्या फोटों मधून निवडायला सांगत. या वेगवेगळ्या देशांतल्या, संस्कृतींतल्या, वर्गांमधल्या सगळ्यांना सगळ्या भावना आणि ते दाखवणारे चेहरे ओळखता आले. फक्त भीती आणि आश्‍चर्य सोडता त्यांचे निष्कर्ष पाश्‍चिमात्य संस्कृतीतल्या लोकांसारखेच होते. यामुळे डार्विनचा आणि एकमनच्या भावनेच्या वैश्‍विकतेविषयीचा सिद्धान्त सिद्ध होत होता, असं एकमननं मांडलं. एकमनच्या या प्रयोगातून एक "फेशल अ ॅक्‍शन कोडिंग सिस्टीम (एफएसीएस) निघाली. आजही जगभरचे वैज्ञानिक ती वापरतात.

भावनांचं संशोधन करण्यात थॉर्नडाईक, फ्रॉईड, विल्यम जेम्स, विल्यम मॅग्डुगॉ ल, कार्ने लॅडिस, वॉलेस फ्रींसेन, एल्सवथ, मॉऊरर, कॅरोल इझार्ड, जोसेफ, रॉबटर् प्लुटचिक, ई लीडॉक्‍स आणि अँटोनियो दामागिओ या संशोधकांचा पुढाकार म ोलाचा मानला जातो. आज अनेक संशोधक माणसाच्या मूलभूत भावना कुठल्या आहेत आणि त्या कशा निर्माण होतात, त्यांचा उत्क्रांतीशी काय संबंध आहे, त्या निर्माण झाल्यावर मेंदूत काय प्रक्रिया होतात आणि कुठल्या भागातली कुठली सकिर् ट्‌स जोडली/ तोडली जातात याविषयी बरंच संशोधन करत आहेत. पण एवढं असलं तरी अजूनही भावना म्हणजे नक्की काय, त्या कशा निर्माण होतात, त्या आपल्याला कशा जाणवतात, यावर वाद चालूच आहेत!